10.4. Το τελικό νι
Παρατίθενται οι επίσημοι κανόνες όσον αφορά τη διατήρηση ή μη του τελικού νι στον γραπτό λόγο, καθώς και άλλοι μη αμφισβητούμενοι κανόνες.
Α. Οι επίσημοι κανόνες
Σύμφωνα με τη σχολική γραμματική του γυμνασίου (σ. 21):
- το οριστικό άρθρο τον της αιτιατικής ενικού του αρσενικού γένους,
- το αριθμητικό και το αόριστο άρθρο έναν της αιτιατικής ενικού του αρσενικού γένους,
- η προσωπική αντωνυμία αυτόν του τρίτου προσώπου της αιτιατικής ενικού του αρσενικού γένους και ο αδύνατος τύπος της τον,
- και το τροπικό επίρρημα σαν
διατηρούν πάντοτε στον γραπτό λόγο το τελικό νι, ανεξάρτητα από τον φθόγγο που ακολουθεί.
Αντίθετα:
- το οριστικό άρθρο την της αιτιατικής ενικού του θηλυκού γένους,
- τα άκλιτα δεν και μην,
- και η προσωπική αντωνυμία αυτήν του τρίτου προσώπου της αιτιατικής ενικού του θηλυκού γένους και ο αδύνατος τύπος της την
διατηρούν το τελικό νι, αλλά το αποβάλλουν, όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν ή από στιγμιαίο σύμφωνο, δηλαδή από τα γράμματα κ, π, τ, τις διφθόγγους μπ, ντ, γκ, τσ και τζ και τα διπλά ξ και ψ,
όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από οποιοδήποτε άλλο γράμμα.
Οι κανόνες αυτοί κρίνονται γενικά λογικοί και σωστοί και, με την επιφύλαξη των εξαιρέσεων και των παρατηρήσεων που διατυπώνονται στο σημείο Γ παρακάτω για το δεν, συνιστάται να εφαρμόζονται από τους συναδέλφους. Ειδικότερα:
Β. Οι μη αμφισβητούμενοι κανόνες
α) Το άρθρο τον — το αριθμητικό και το αόριστο άρθρο έναν
Οι λέξεις αυτές δημιούργησαν στο παρελθόν μεγάλο πρόβλημα και προκάλεσαν άπειρες συζητήσεις, διότι, ως γνωστόν, ο κανόνας της προηγούμενης γραμματικής ήταν διαφορετικός (όμοιος με τον κανόνα που ισχύει για το άρθρο την της αιτιατικής ενικού του θηλυκού γένους). Ωστόσο, η νεότερη σχολική γραμματική έλυσε το πρόβλημα, ξεκαθαρίζοντας ότι οι λέξεις αυτές πρέπει να παίρνουν πάντοτε το τελικό νι. Άλλωστε, την πρακτική αυτή εφάρμοζαν ήδη πολλοί έγκυροι εκδοτικοί οίκοι και φιλόλογοι.
β) Η προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου αυτόν
Στην προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου αυτόν ο κανόνας για διατήρηση του τελικού νι σε όλες τις περιπτώσεις είναι επίσης αδιαμφισβήτητος και εφαρμόζεται σωστά:
Αυτός ο κανόνας εφαρμογής είναι ο μόνος σωστός και αυτόν θέλει η Επιτροπή να τηρούν τα κράτη μέλη.
γ) Η προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου τον
Τα ίδια ισχύουν και για το τον, δηλαδή για τον αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας αυτόν:
δ) Το άκλιτο σαν
Τα ποσοστά της τιμής προσανατολισμού τα οποία χρησιμεύουν σαν βάση για τον υπολογισμό των κοινοτικών τιμών απόσυρσης και πώλησης […]
ε) Το μόριο μη(ν)
Στην κατηγορία των λέξεων που ακολουθούν αναμφισβήτητα τον επίσημο κανόνα μπορούμε ασφαλώς να κατατάξουμε και το αρνητικό μόριο μη(ν), το οποίο άλλοτε διατηρεί και άλλοτε χάνει το νι, ανάλογα με το γράμμα που ακολουθεί:
Η Επιτροπή αποφάσισε να μη δώσει συνέχεια στην καταγγελία.
Η Επιτροπή αποφάσισε να μην αποδεχθεί την εισήγηση της Νομικής Υπηρεσίας.
Ωστόσο, επισημαίνεται ότι, όταν το μη ακολουθείται από επίθετο, από μετοχή, πλην της μετοχής ενεργητικού ενεστώτα σε -ο(ώ)ντας, ή από ουσιαστικό, δεν παίρνει ποτέ νι:
Η μη ορθή εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου από τον εθνικό δικαστή.
Μια νέα τεχνική επιτρέπει τη μεταμόσχευση νεφρού από μη συμβατό δότη.
Πουλερικά μη αναφερόμενα στα σημεία Ι/14 ή Ι/15.
Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τη μη ανανέωση της εντολής του ΟΑΣΕ στην Τσετσενία.
Όταν, όμως, ακολουθείται από μετοχή ενεργητικού ενεστώτα σε -ο(ώ)ντας, τηρείται ο βασικός κανόνας, δηλαδή άλλοτε διατηρείται και άλλοτε χάνεται το νι [στη μετοχή ενεργητικού παρακειμένου (έχοντας …) μπαίνει πάντοτε το νι]:
Το κράτος μέλος, μην ασκώντας εμπρόθεσμα το ένδικο μέσο […]
Η Επιτροπή, μη διαπιστώνοντας την ύπαρξη συλλογικής δεσπόζουσας θέσης πριν από τη σχεδιαζόμενη συγκέντρωση […]
Η Γαλλική Δημοκρατία, μην έχοντας χαρακτηρίσει ως ζώνη ειδικής προστασίας […]
στ) Το άρθρο την και οι προσωπικές αντωνυμίες του τρίτου προσώπου αυτήν και την
Τέλος, στην ίδια κατηγορία, δηλαδή στην κατηγορία των λέξεων που τηρούν αναμφισβήτητα τους κανόνες της σχολικής γραμματικής (στην προκειμένη περίπτωση, άλλοτε διατηρούν και άλλοτε αποβάλλουν το τελικό νι), μπορούμε να κατατάξουμε και τις τρεις θηλυκού γένους λέξεις που αναφέρθηκαν στο σημείο Α: το άρθρο την, την προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου αυτήν και τον αδύνατο τύπο της την:
Το Συμβούλιο εξέδωσε την οδηγία […]
Το Συμβούλιο εξέδωσε τη σύσταση […]
Αυτή είναι η αρμόδια υπηρεσία και αυτήν πρέπει να συμβουλευθείτε.
Αυτή είναι η οδηγία που με ενδιαφέρει και αυτή ζήτησα να μου διαβιβάσετε.
Την εν λόγω οδηγία το Συμβούλιο την εξέδωσε πέρυσι.
Την εν λόγω διάταξη η Επιτροπή τη διατύπωσε πολύ προσεκτικά.
Εξαίρεση: Η μοναδική περίπτωση στην οποία δικαιολογείται εξαίρεση από τον σχετικό κανόνα είναι όταν ακολουθεί ξένη λέξη η οποία αρχίζει μεν από φωνήεν, και συγκεκριμένα από eu ή u, αλλά, κατά την προφορά της στα αγγλικά, ακούγεται ο εξακολουθητικός φθόγγος /γ/, πράγμα που σημαίνει ότι κανονικά το νι θα έπρεπε να παραλειφθεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας λέξης είναι η λέξη Eurostat και, γενικά, όλες οι λέξεις που αρχίζουν ή έχουν ως πρώτο συνθετικό το «Euro» (Eurofer κ.λπ.). Στις περιπτώσεις αυτές, επειδή μερικοί αναγνώστες ενδέχεται να προφέρουν τη λέξη όχι με την αγγλική αλλά με τη γαλλική προφορά της, στην οποία δεν ακούγεται ο φθόγγος /γ/, συνιστάται να μπαίνει το νι, για να αποφεύγονται δυσάρεστες χασμωδίες. Επομένως: την Eurostat, την Europol, την Euratom (όταν δεν τις αναφέρουμε τις δύο τελευταίες με την ελληνική τους ονομασία: Ευρωπόλ, Ευρατόμ) κ.ο.κ.
Γ. Η «προβληματική» λέξη
Η μόνη λέξη με την οποία υπάρχει πρόβλημα, καθώς ο κανόνας της σχολικής γραμματικής δεν φαίνεται απόλυτα πειστικός, είναι το αρνητικό μόριο δεν.
Όπως προαναφέρθηκε, ο κανόνας της σχολικής γραμματικής ορίζει ότι η λέξη αυτή πρέπει να γράφεται άλλοτε με νι και άλλοτε χωρίς νι, ανάλογα με το αρχικό γράμμα της λέξης που ακολουθεί. Ωστόσο, ο εν λόγω κανόνας έχει αποδυναμωθεί στη συνείδηση των περισσοτέρων. Η σαφώς κρατούσα τάση όσον αφορά τη γραφή της λέξης αυτής είναι να γράφεται πάντοτε με νι, ανεξάρτητα από το αρχικό γράμμα της λέξης που ακολουθεί. Η πρακτική αυτή είναι λογική και συνιστάται η τήρησή της από όλους τους συναδέλφους, αφού δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης του αρνητικού μορίου δεν με τον σύνδεσμο δε, κίνδυνος που για τα νομικά ιδίως έγγραφα είναι ανεπίτρεπτος, ακόμη και αν είναι οριακός:
Ο ρυθμιστικός φορέας πρέπει να είναι πραγματικά ανεξάρτητος. Αν δε συμβεί αυτό, τότε πρέπει επίσης να συσταθεί και ένα εθνικό όργανο προσφυγής.
Ο αιτών μπορεί να παραμείνει στο έδαφος ή στα σύνορα του οικείου κράτους μέλους μέχρις ότου εκδοθεί η απόφαση του οργάνου επανεξέτασης. Αν δε γίνει δεκτό το ανασταλτικό αποτέλεσμα της προσφυγής, ο αιτών έχει δικαίωμα να ζητήσει από την αρμόδια αρχή άδεια να παραμείνει στο έδαφος ή στα σύνορα του οικείου κράτους μέλους κατά τη διάρκεια της περαιτέρω προσφυγής.
Αρκετά κράτη μέλη αναμένουν με ενδιαφέρον την απόφαση αυτή. Αν δε ληφθεί η εν λόγω απόφαση, πολλά πράγματα θα αλλάξουν στην Ευρώπη.
Οι ποσοστώσεις αυτές δε δύνανται να υπερβαίνουν τα όρια πέραν των οποίων θα υπήρχε φόβος μετατοπίσεως οικονομικών δραστηριοτήτων προς βλάβη άλλων κρατών μελών.
Στα προαναφερόμενα παραδείγματα υπάρχει μεγαλύτερος ή μικρότερος κίνδυνος σύγχυσης, ο οποίος εξαλείφεται με την προσθήκη του νι:
Ο ρυθμιστικός φορέας πρέπει να είναι πραγματικά ανεξάρτητος. Αν δεν συμβεί αυτό, τότε πρέπει επίσης να συσταθεί και ένα εθνικό όργανο προσφυγής.
Ο αιτών μπορεί να παραμείνει στο έδαφος ή στα σύνορα του οικείου κράτους μέλους μέχρις ότου εκδοθεί η απόφαση του οργάνου επανεξέτασης. Αν δεν γίνει δεκτό το ανασταλτικό αποτέλεσμα της προσφυγής, ο αιτών έχει δικαίωμα να ζητήσει από την αρμόδια αρχή άδεια να παραμείνει στο έδαφος ή στα σύνορα του οικείου κράτους μέλους κατά τη διάρκεια της περαιτέρω προσφυγής.
Αρκετά κράτη μέλη αναμένουν με ενδιαφέρον την απόφαση αυτή. Αν δεν ληφθεί η εν λόγω απόφαση, πολλά πράγματα θα αλλάξουν στην Ευρώπη.
Οι ποσοστώσεις αυτές δεν δύνανται να υπερβαίνουν τα όρια πέραν των οποίων θα υπήρχε φόβος μετατοπίσεως οικονομικών δραστηριοτήτων προς βλάβη άλλων κρατών μελών.
Σε επίπεδο Ένωσης, το αξιοσημείωτο —και αξιοπερίεργο— είναι ότι στην πρώτη μετάφραση των Συνθηκών, που ήταν σαφώς συντηρητικού γλωσσικού προσανατολισμού, οι μεταφραστές είχαν επιλέξει να εφαρμόζουν απαρέγκλιτα τον σχετικό κανόνα της επίσημης γραμματικής, με αποτέλεσμα να μην είναι σπάνιες οι συνευρέσεις του δημοτικιστικού αρνητικού μορίου δε με ρήματα και τύπους της λόγιας γλώσσας (δε δύναται, δε συνιστά, δε συνάδει κ.λπ.).
Δ. Άλλες λέξεις ή φράσεις
Για διάφορες άλλες περιπτώσεις λέξεων ή φράσεων που δεν καλύπτονται από τους κανόνες της σχολικής γραμματικής, πρέπει να επισημανθούν τα εξής:
- Η αόριστη αντωνυμία ένας διατηρεί πάντοτε το τελικό νι στην αιτιατική:
Η Επιτροπή εξέδωσε δύο κανονισμούς για το θέμα αυτό, έναν γενικό και έναν ειδικό για τα επικίνδυνα προϊόντα.
- Το ίδιο ισχύει κατ’ αναλογία και για την αόριστη αντωνυμία κανένας:
Η εξεταστική επιτροπή δεν γνωρίζει κανέναν που να διαθέτει πληροφορίες για το θέμα αυτό.
Η Επιτροπή δεν εξέδωσε κανέναν κανονισμό για το θέμα αυτό.
Το κράτος μέλος δεν εξέδωσε κανέναν νόμο για το θέμα αυτό.
- Στις λέξεις πρώτον, δεύτερον, τρίτον κ.ο.κ., σε απαρίθμηση στοιχείων, επιχειρημάτων κ.λπ., συνιστάται να διατηρείται το τελικό νι.
- Στη λέξη δυνατό(ν), σε φράσεις του τύπου: Δεν είναι δυνατόν να […], συνιστάται να διατηρείται το τελικό νι.
- Στη λέξη τουλάχιστον διατηρείται πάντοτε το τελικό νι.
- Στην έκφραση όσον αφορά διατηρείται πάντοτε το τελικό νι.
- Για τις προθετικές εκφράσεις του τύπου κατά παρέκκλιση, κατά κόρον, κατά προσέγγιση, υπόψη (ή υπ’ όψιν), κατ’ εξαίρεση, υπό έλεγχο, κατ’ αποκοπή, προς αποφυγή κ.ο.κ. δεν είναι δυνατόν να διατυπωθεί κανόνας γενικής εφαρμογής. Πράγματι, σε μερικές είναι αναμφισβήτητο ότι το τελικό νι διατηρείται πάντοτε (κατά κόρον, κατ’ ευχήν, καθ’ οδόν, κατ’ εξοχήν, επί μακρόν, υπ’ ατμόν κ.λπ.), σε άλλες όμως τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα, με τάση πάντως για παράλειψη του τελικού νι, δηλαδή για χρήση της δημοτικής και όχι της λόγιας αιτιατικής (στο Εγκόλπιο της ορθής γραφής, σ. 69, αναφέρεται συναφώς ότι στα εμπρόθετα αυτής της κατηγορίας το ουσιαστικό που παρακολουθεί την πρόθεση προσαρμόζεται κατά κανόνα στο νεοελληνικό κλιτικό και τονικό σύστημα).
- Τέλος, επισημαίνεται ότι αρκετές φορές ενδείκνυται —χωρίς να είναι υποχρεωτική— η χρήση ενός ευφωνικού τελικού νι, που διευκολύνει τη ροή του λόγου και αποτρέπει την εμφάνιση δυσάρεστων χασμωδιών: κατά τρόπον ώστε…, κατά πόσον η Επιτροπή… κ.λπ.
Η σχολική γραμματική δεν είναι σαφής ως προς τη διατήρηση ή μη του τελικού νι στη δεικτική αντωνυμία αυτόν (αιτιατική ενικού του αρσενικού γένους) σε κάθε περίπτωση. Πράγματι, στο σχετικό σημείο (σ. 21) αναφέρεται ότι «το τελικό ν της αιτιατικής ενικού του αρσενικού γένους […] και της προσωπικής αντωνυμίας (αυτόν, τον) διατηρείται στον γραπτό λόγο πάντοτε, […]», αλλά στο παράδειγμα που δίνει αμέσως μετά γράφει με νι και με τονισμένα γράμματα (θέλοντας προφανώς να δείξει ότι αυτές είναι οι λέξεις στις οποίες εφαρμόζεται ο κανόνας) τη δεικτική αντωνυμία (αντωνυμικό επίθετο) αυτόν και τον αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας του αρσενικού γένους (τον): Αυτόν τον άνθρωπο δεν τον συνάντησε ποτέ. Επειδή, όμως, πουθενά δεν αναφέρει ρητά ότι ο κανόνας για διατήρηση του τελικού νι σε κάθε περίπτωση ισχύει και για τη δεικτική αντωνυμία (αντωνυμικό επίθετο) αυτόν (αιτιατική ενικού του αρσενικού γένους), προτιμήθηκε να μη διατυπωθεί σχετικός κανόνας στο σημείο αυτό, αλλά να αφεθεί το θέμα στη διακριτική ευχέρεια του κάθε μεταφραστή (εξ ου και η τοποθέτηση του τελικού νι εντός παρενθέσεως στο ανωτέρω παράδειγμα).
Ωστόσο, επισημαίνεται ότι σε πάρα πολλές περιπτώσεις (όπως στο ανωτέρω παράδειγμα) το σαν χρησιμοποιείται στα κοινοτικά κείμενα καταχρηστικά αντί του ορθότερου ως. Πάντως, η χρήση του σαν είναι πια τόσο διαδεδομένη, ώστε από πολλούς να θεωρείται πλέον αποδεκτή ακόμη και σε περιπτώσεις αυτού του είδους.